Ếch giun không chân kỳ lạ nhất Việt Nam

Ếch giun Ichthyophis bannanicus bảo vệ trứng. Ảnh: thetexanherper.com

Trong thế giới các loài lưỡng cư, việc thay đổi hình thái từ trứng – nòng nọc đến trưởng thành là một chu kỳ độc đáo. Nòng nọc nở ra từ trứng phải trải qua một chu trình đời sống dưới nước, đến lúc trưởng thành chúng bắt đầu phát triển các cơ quan thích nghi với đời sống trên cạn, còn chiếc đuôi rất hữu ích khi sống dưới nước dần biến mất. Nhưng thiên nhiên đôi khi có những ngoại lệ, một ví dụ là loài ếch không chân kỳ lạ nhất Việt Nam: ếch giun Ichthyophis bannanicus.

Dung nhan kẻ khác lạ

Ếch giun Ichthyophis bannanicus thuộc họ ếch giun Ichthyophiidae, bộ không chân Gymnophiona. Loài này có cơ thể hình giun song cỡ lớn hơn. Chúng khác giun ở chỗ: đầu nhỏ hơi dẹp, có mắt như hai chấm đen, mõm tương đối nhọn và có hàm rõ. Lưng ếch giun màu xám xanh, bụng nhạt hơn. Phần giữa lưng và bụng có dải trắng đục hay vàng chạy dài từ góc hàm tới góc đuôi. Chiều dài cơ thể có thể tới 100mm.

Ếch giun thường sống ở những nơi có độ cao 900 – 1.000m. Thức ăn của chúng là loài giun đất, côn trùng.

Sống chui luồn trong đất như giun, hang của chúng thường được bắt gặp ở những nơi đất
xốp sâu 20 – 30cm gần ao hồ. Ảnh: eol.org

Bà mẹ nặng tình

Khi những cơn mưa đổ xuống vào khoảng tháng 5 đến tháng 6 trên các cánh rừng, lớp mùn trong đất mặt của tầng rừng trở nên ẩm ướt, là nơi ếch giun có điều kiện tốt nhất để kết đôi và sinh sản. Chúng chọn nơi đẻ trứng gần chỗ có nước, độ ẩm cao với số lượng trứng chừng 20 – 30 quả nối với nhau bằng chất nhầy. Ếch giun cái có nhiệm vụ cuốn lấy trứng để bảo vệ trứng khỏi khô, đồng thời điều tiết nhiệt độ thích hợp cho con non phát triển.

Những nàng ếch giun cái được coi là người mẹ nặng tình mẫu tử nhất trong các loài lưỡng cư, vì hầu hết các loài khác trong thế giới lưỡng cư sẽ phó mặc những gì mình “mang nặng đẻ đau” cho tự nhiên ngay sau khi hoàn tất thiên chức làm mẹ.

Trong những năm gần đây, loài ếch giun đã được phát hiện ở vài địa điểm phân bố mới: Xuân Sơn (Phú Thọ), Ba Vì (Hà Nội), Tân Lập (Hoà Bình)… nhưng với số lượng rất ít. Loài này chỉ sống ở những nơi đất ẩm xốp nên dễ bị đe doạ bởi rừng bị thu hẹp, đất bị xói mòn, bởi thuốc trừ sâu và phân hoá học, do lũ lụt kéo dài làm chúng chết ngạt trong đất.

Ếch giun đã được đưa vào Sách đỏ Việt Nam và các nghị định của Chính phủ, nhằm bảo vệ loài lưỡng cư kỳ lạ này trong tự nhiên.

Ếch giun nguyễn- Ichthyophis nguyenorum. Ảnh: Nguyễn Quảng Trường

Khám phá thêm loài ếch giun mới ở Việt Nam

Các nhà khoa học Nhật Bản và Nga đã phát hiện và công bố một loại ếch giun mới dựa vào ba tiêu bản thu được trong chuyến khảo sát thực địa tại vùng cao nguyên Kon Tum năm 2006. Mô tả về loài này được đăng trên tạp chí Current Herpetology của Nhật Bản, số 31 năm 2012. Loài ếch giun mới có tên là “ếch giun nguyễn” – Ichthyophis nguyenorum Nishikawa, Matsui & Orlov 2012, đặt theo tên hai nhà nghiên cứu Nguyễn Quảng Trường (viện Sinh thái và tài nguyên sinh vật) và Nguyễn Thiên Tạo (bảo tàng Thiên nhiên Việt Nam), những người đã có nhiều đóng góp trong việc phát hiện nhiều loài mới ở Việt Nam. Đây cũng là loài ếch giun thứ hai được ghi nhận ở Việt Nam bên cạnh loài Ichthyophis bannanicus ghi nhận ở miền Bắc.

Theo mô tả của Nishikawa và các đồng tác giả (2012) thì loài ếch giun mới có chiều dài 265 – 307mm, cơ thể hình trụ, hơi dẹp ở mặt bụng; đuôi dài 2,5 – 3,1mm, rộng 3,4 – 4,3mm, mút đuôi tròn, không có núm che; 312 – 318 đốt dọc thân trong đó có bốn đốt ở phần đuôi; số răng trước hàm và răng hàm trên khoảng 27 – 37, số răng lá mía – vòm miệng khoảng 23 – 28, số răng chính thức 24 – 28, số gờ răng khoảng 21 – 25. Mặt lưng có màu tím đen, dưới bụng nhạt hơn màu hoa cà, hai bên sườn có sọc vàng liên tục chạy từ khoảng giữa hàm trên (mấu xúc tu) đến gần mút đuôi. Mắt có viền mỏng màu trắng đục.

Ếch giun sọc Ichthyophis nguyenorum có một số điểm khác biệt: so với Ichthyophis bannanicus thì loài mới có tổng số đốt ít hơn (312 – 318) và sọc vàng dọc thân liên tục (Ichthyophis bannanicus có số đốt khoảng 340 và sọc vàng dọc bị đứt đoạn ở phần sau cơ thể).

So với hai loài Ichthyophis kohtaoensis và Ichthyophis supachaii thì Ichthyophis nguyenorum có phần thân chắc mập hơn với tỷ lệ tổng chiều dài cơ thể/chiều rộng thân dưới 25, sọc màu vàng rộng hơn 3,4mm, trong khi ở hai loài Ichthyophis kohtaoensis và Ichthyophis supachaii tỷ lệ này là trên 25 và sọc màu vàng thường dưới 2,3mm.