Đường lây truyền HIV ở Việt Nam qua nhóm đối tượng này đang tăng nhanh, nguy cơ phức tạp

Con đường lây truyền HIV

Dù số ca mắc mới duy trì ở mức ổn định, hình thái lây nhiễm đang thay đổi rõ rệt: lây qua đường máu giảm mạnh, còn lây truyền qua quan hệ tình dục trở thành chủ yếu.

Các vùng tập trung nhiều ca HIV mới gồm Đồng bằng sông Cửu Long, Đông Nam Bộ và TP. HCM, chiếm 68% tổng số ca. Tuy nhiên, xu hướng lây nhiễm tại các tỉnh không phải trọng điểm cũng tăng, đi kèm các hành vi nguy cơ cao như sử dụng ma túy tổng hợp và quan hệ tình dục tập thể. Tại nhiều tỉnh, HIV lan nhanh trong nhóm MSM (nam quan hệ đồng giới), tạo áp lực lớn cho công tác phòng ngừa.

HIV lan nhanh trong nhóm MSM (nam quan hệ đồng giới) (Ảnh minh họa).

Mục tiêu “95-95-95” do WHO và Liên Hợp Quốc đề ra nhằm chấm dứt dịch HIV/AIDS vào năm 2030 vẫn chưa đạt được tại Việt Nam. Hiện 87% người nhiễm HIV biết tình trạng của mình, 79% trong số đó được điều trị bằng thuốc ARV, nhưng tỷ lệ ức chế tải lượng virus chưa đạt mức 95%.

Một trở ngại quan trọng là điều trị dự phòng. Thuốc PrEP (dự phòng trước phơi nhiễm) chưa được bảo hiểm y tế chi trả, trong khi các dự án giảm viện trợ nước ngoài hạn chế nguồn cung. Mặc dù Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu sau 35 năm phòng, chống HIV/AIDS, nguồn lực nội địa vẫn chưa đủ để thực hiện mục tiêu chấm dứt dịch bệnh.

Ông Raman Hailevich - đại diện UNAIDS, cho biết năm 2024, UNAIDS và WHO phối hợp với VADP đánh giá giữa kỳ Chiến lược quốc gia chấm dứt AIDS đến 2030. Từ 2004 đến 2024, các nỗ lực dự phòng HIV đã ngăn chặn hơn 1,2 triệu ca nhiễm và gần 320.000 ca tử vong liên quan AIDS.

Theo Quyết định 1246 của Bộ Y tế năm 2020, đến năm 2030, Việt Nam đặt mục tiêu mỗi năm dưới 1.000 ca nhiễm mới, tỷ lệ tử vong dưới 1/100.000 dân và lây truyền từ mẹ sang con dưới 2%.

Số ca nhiễm mới khoảng 13.000 mỗi năm

Hiện số ca nhiễm mới khoảng 13.000 mỗi năm, giảm một nửa so với giai đoạn 2010-2014, nhưng vẫn xa mục tiêu. Tỷ lệ tử vong hiện khoảng 2.000 người/năm. Về lây truyền từ mẹ sang con, Việt Nam đã đạt dưới 2% và hướng tới dưới 1%, vẫn còn khoảng 200 trẻ nhiễm HIV từ mẹ mỗi năm.

HIV là bệnh mãn tính, khác với bệnh cấp tính. Virus sống trong tế bào, không thể tiêu diệt hoàn toàn. “Điều trị khỏi” nghĩa là kiểm soát bệnh, giúp người nhiễm duy trì sinh hoạt bình thường, chức năng sinh lý và tuổi thọ gần như người không nhiễm. Quan điểm này giúp giảm kỳ thị, chuyển từ cách gọi HIV là “bệnh xã hội” sang kiểm soát bệnh mà không phân biệt con người.

HIV chỉ lây khi virus thoát ra cơ thể với lượng đủ, còn sống và xâm nhập qua da hoặc niêm mạc. Khi ra khỏi cơ thể, virus gần như không còn khả năng lây.

Hiện có 2 nhóm công cụ dự phòng HIV hiệu quả. Nhóm đầu tiên là dự phòng hành vi, gồm quan hệ tình dục an toàn theo nguyên tắc ABC: Kiêng quan hệ tình dục, chung thủy và sử dụng bao cao su.

Nhóm thứ hai là dự phòng y sinh, gồm các phương pháp như dự phòng sau phơi nhiễm (PEP) từ năm 2004, dự phòng lây truyền từ mẹ sang con từ năm 2004, dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP) từ năm 2014 và chiến lược K=K (tải lượng virus ức chế không lây truyền) từ năm 2017.

Các phương pháp này có hiệu quả gần 100%. Tại Việt Nam, khoảng 70.000 người sử dụng PrEP từ 2016-2017 đến nay chưa ghi nhận ca nhiễm mới trong nhóm tuân thủ đầy đủ. Bình thường hóa HIV, tích hợp xét nghiệm vào chăm sóc sức khỏe định kỳ, giúp người bệnh biết tình trạng, chủ động điều trị và đạt tải lượng virus ức chế, giảm lây truyền.

Dù vậy, kỳ thị vẫn là rào cản lớn. Ước tính 91% người nhiễm HIV đã xét nghiệm, 9% chưa tiếp cận dịch vụ. Tỷ lệ điều trị đạt 75%, nghĩa là 25% chưa tiếp cận đầy đủ thuốc ARV, tạo ra những khoảng trống cần khắc phục để tiến gần mục tiêu chấm dứt dịch HIV/AIDS vào 2030.

TS Nguyễn Lương Tâm - Phó Cục trưởng Cục Phòng bệnh, Bộ Y tế, nhận định lây truyền qua quan hệ tình dục chiếm trên 80%, tập trung vào nhóm MSM và người chuyển giới.

Nghiên cứu tại 10 tỉnh, thành và mở rộng toàn quốc với 428.450 người quan hệ đồng giới nam, cho thấy tỷ lệ nhiễm mới là 7,2%. Nam quan hệ đồng giới (MSM) sử dụng ma túy có nguy cơ nhiễm HIV gấp 8 lần so với MSM không sử dụng ma túy. Tỷ lệ nhiễm các bệnh lây truyền qua đường tình dục trong nhóm này cũng cao; tỷ lệ sử dụng bao cao su thấp.

Bộ Y tế ghi nhận nhóm MSM chiếm 1-2% dân số nam trong độ tuổi 15-49, tính trên cả nước.

Ông Raman Hailevich cảnh báo nguồn tài trợ quốc tế suy giảm đe dọa các dịch vụ thiết yếu như tìm ca bệnh, PrEP và ARV bậc hai. Việt Nam có nguồn lực nội địa ổn định nhưng cần đẩy nhanh lộ trình tự chủ hoàn toàn vào năm 2029.

Đại diện Bộ Y tế và UNAIDS nhấn mạnh vai trò then chốt của truyền thông. Chỉ khi mọi người hiểu về dịch và được tiếp cận dịch vụ, Việt Nam mới tiến gần mục tiêu chấm dứt AIDS vào năm 2030.

Bộ Y tế khuyến cáo nhóm nguy cơ cao như MSM, người chuyển giới, người bán dâm, người tiêm chích ma túy sử dụng PrEP hằng ngày. Người nhiễm HIV được điều trị sớm bằng ARV, tuân thủ phác đồ, thường sau 6 tháng tải lượng virus xuống dưới ngưỡng phát hiện (200 bản sao/ml), không lây truyền cho bạn tình và từ mẹ sang con, giúp nhiều người vẫn lập gia đình và sinh con khỏe mạnh.