Loài hươu độc lạ ở Việt Nam: Sở hữu cặp răng nanh sắc nhọn như lưỡi kiếm nhưng hiền lành đến khó tin, còn không đến 50 cá thể

Ghi nhận quan trọng về loài vật "biến mất" 2 thập kỷ

Theo trang Tổ chức bảo vệ môi trường Fauna & Flora, sau hơn 2 thập kỷ vắng bóng, hươu xạ Cao Bằng bất ngờ được ghi lại qua camera trap tại Cao Bằng vào năm 2025. Đây là dữ liệu đầu tiên khẳng định sự tồn tại của loài quý hiếm này tại khu vực trong nhiều thập niên, với tổng số cá thể ở Việt Nam hiện được ước tính dưới 50.

Sau hơn 2 thập kỷ vắng bóng, hươu xạ Cao Bằng bất ngờ được ghi lại qua camera trap tại Cao Bằng vào năm 2025. (Ảnh: Tạp chí Môi trường)

Hươu xạ Cao Bằng, hay còn gọi là Hươu xạ Việt Nam (Moschus berezovskii caobangis), là một phân loài của hươu xạ lùn, hiện chỉ phân bố tại khu vực cực Bắc Việt Nam như Lạng Sơn, Cao Bằng và Bắc Kạn cũ (nay là Thái Nguyên). Ở Việt Nam, chúng thường được gọi chung là hươu xạ, do đây là loài duy nhất thuộc nhóm này từng được ghi nhận trong nước. Trong tiếng Tày, người dân bản địa gọi chúng là Tu nạ kín, còn trong dân gian Việt, chúng còn được biết đến với các tên như con xạ hoặc xạ hương.

Dù có những đặc điểm di truyền và hình thái riêng biệt, khiến nhiều nhà nghiên cứu coi đây là ứng viên tiềm năng cho việc được công nhận là một loài độc lập, nhưng cho đến nay, điều này vẫn chưa chính thức được xem xét. Trong nhiều thập kỷ, các nhà khoa học Liên Xô trước đây vẫn xếp quần thể hươu xạ tại Việt Nam vào loài Moschus moschiferus hay còn gọi là hươu xạ Siberia mặc dù hai nhóm này sinh sống ở những khu vực cách xa nhau hàng vạn kilomet.

Đặc điểm sinh học nổi bật của hươu xạ Cao Bằng

Phân loài hươu xạ Cao Bằng được biết đến với vóc dáng nhỏ nhắn. Cá thể trưởng thành tại Việt Nam thường chỉ nặng khoảng 15 kg, khiêm tốn hơn nhiều so với những cá thể cùng loài tại Nga và Trung Quốc, nơi hươu xạ có thể đạt tới trọng lượng 40 kg. Về hình thể, hươu xạ ở Việt Nam có phần giống cheo cheo nhưng lớn hơn rõ rệt. Chúng có mõm tròn, đầu dài, tai lớn, đuôi ngắn và hoàn toàn không có gạc.

Phân loài hươu xạ Cao Bằng được biết đến với vóc dáng nhỏ nhắn. (Ảnh: Zoo Chat)

Hươu xạ Cao Bằng không có gạc mà thay vào đó, con đực lại có cặp răng nanh dài cong xuống như lưỡi kiếm, nhô ra khỏi miệng, dùng để cạnh tranh sinh sản với các con đực khác trong mùa giao phối. Con đực nổi bật với hai răng cửa phát triển dài, nhô hẳn ra khỏi miệng. Ngoài ra, con đực còn có tuyến xạ nằm ở vị trí giữa rốn và bộ phận sinh dục, là nơi tiết ra chất xạ hương đặc trưng.

Hươu xạ có thân hình thanh mảnh, chân cao và thon. Đáng chú ý, chân sau dài hơn chân trước khoảng một phần ba, khiến dáng đứng của chúng trông như "sau cao, trước thấp" với phần lưng gồ nhẹ. Cả con đực lẫn con cái đều không có sừng, cũng không có tuyến trước hốc mắt, điểm khác biệt so với nhiều loài hươu khác. Bộ lông của chúng dày và dài chừng 3 cm, hơi thô, nhẹ, xốp. Gốc lông màu trắng, phần thân trên lượn sóng với các dải màu nâu xám và vàng nhạt đan xen, tạo nên vẻ ngoài lốm đốm đều khắp thân. Các chi có màu sẫm, nổi bật hơn so với thân mình. Đây là một dạng thích nghi tốt với môi trường núi đá vôi lạnh và ẩm, nơi chúng sinh sống.

Hươu xạ Cao Bằng không có gạc mà thay vào đó, con đực lại có cặp răng nanh dài cong xuống như lưỡi kiếm. (Ảnh: GW2RU)

Về mặt sinh sản, hươu xạ chỉ kết đôi vào giai đoạn động dục. Chúng bắt đầu thành thục sinh dục sau khoảng hai năm tuổi và có tuổi thọ trung bình khoảng 10 năm. Tuy có thể sinh sản quanh năm nhưng tập trung chủ yếu vào mùa thu và đông. Thời gian mang thai kéo dài từ 185 đến 195 ngày. Mỗi lứa, hươu có thể sinh từ 1 đến 3 con, nhưng thường chỉ một con mỗi năm. Mùa giao phối bắt đầu từ tháng 3 đến tháng 12, cao điểm trong các tháng 6, 7 và 8, còn mùa sinh nở phổ biến từ tháng 9 đến tháng 2 năm sau.

Dù ngoại hình có phần "hung dữ", chúng hoàn toàn là động vật ăn thực vật, sống đơn độc và rất nhút nhát. Hươu xạ Cao Bằng chủ yếu kiếm ăn vào ban đêm với thức ăn gồm lá cây non, quả rừng, rêu và nấm. Với tập tính ẩn dật và sinh cảnh hẹp, hươu xạ Cao Bằng được xem là một trong những loài thú có vú khó quan sát và ít được nghiên cứu nhất ở Việt Nam.

Tình trạng nguy cấp

Theo các ghi nhận mới nhất, quần thể hươu xạ Cao Bằng tại Việt Nam đang ở mức nguy cấp nghiêm trọng với dưới 50 cá thể còn lại tính đến năm 2023-2024. Trước đây, ước tính từ những năm 1990 cho rằng chỉ có khoảng 83 cá thể tồn tại ở Khu bảo tồn thiên nhiên Hữu Liên, dựa trên đánh giá chuyên gia chứ không phải điều tra hệ thống hiệu quả.

Hiện nay, hươu xạ Việt Nam đang phải đối mặt với hai mối đe dọa nghiêm trọng: săn bắt trái phép và mất môi trường sống. Do tuyến xạ hương ở con đực có giá trị cao trong y học cổ truyền và ngành công nghiệp nước hoa, loài này đã trở thành mục tiêu săn lùng ráo riết suốt nhiều năm qua. Bên cạnh đó, sự suy giảm sinh cảnh sống cũng đang diễn ra nhanh chóng do hoạt động chặt phá rừng, khai thác đá vôi và mở rộng diện tích canh tác nông nghiệp. Những tác động này không chỉ thu hẹp vùng phân bố tự nhiên của hươu xạ mà còn làm gián đoạn hành vi sinh sản, kiếm ăn và di chuyển của chúng trong tự nhiên.

Theo các ghi nhận mới nhất, quần thể hươu xạ Cao Bằng tại Việt Nam đang ở mức nguy cấp nghiêm trọng với dưới 50 cá thể còn lại tính đến năm 2023-2024. (Ảnh: Tạp chí Môi trường)

Dù có khả năng thuần hóa và gây nuôi trong điều kiện nhân tạo, song trên thực tế hươu xạ vẫn đang bị săn bắt ráo riết trong tự nhiên. Trong vòng 10 năm qua, số lượng cá thể ở Việt Nam đã giảm gần 80%, và ở nhiều khu vực, loài này đã biến mất hoàn toàn.

Hươu xạ được liệt kê ở mức nguy cấp (bậc E) trong Sách Đỏ Việt Nam. Tuy nhiên, các biện pháp bảo vệ hiện hành vẫn còn hạn chế về hiệu quả. Một số khu bảo tồn thiên nhiên có ghi nhận sự hiện diện của loài, nhưng cho đến nay, chưa có khu bảo tồn nào được thành lập riêng biệt để bảo vệ hươu xạ. Các nhà khoa học khuyến nghị cần nghiên cứu kỹ lưỡng hơn về sinh học sinh sản và đẩy mạnh mô hình gây nuôi nhân tạo, đồng thời cấm hoàn toàn việc khai thác xạ hương từ quần thể hoang dã.

Nỗ lực bảo tồn và kế hoạch tương lai

Trước nguy cơ tuyệt chủng cận kề của hươu xạ Việt Nam, nhiều nỗ lực bảo tồn đã và đang được triển khai nhằm cứu vãn quần thể loài quý hiếm này trong tự nhiên.

Mở rộng quan trắc bằng camera trap: Fauna & Flora đang phối hợp đặt thêm camera ở nhiều khu vực để ước tính chính xác số lượng và phân bố hươu musk, đồng thời ghi nhận các loài thú hiếm khác như gấu ngựa Á (Asiatic black bear).

Hươu xạ được liệt kê ở mức nguy cấp (bậc E) trong Sách Đỏ Việt Nam. (Ảnh: Zoo Chat)

Xây dựng cơ sở dữ liệu sinh học và lập kế hoạch bảo tồn chi tiết hướng đến việc mở rộng Khu bảo tồn Cao Vít, nơi sinh cảnh của voọc, để bảo vệ ưu tiên các loài quý hiếm đồng thời bảo vệ cả hệ sinh thái tổng thể.

Tăng cường hợp tác cộng đồng và lực lượng bảo vệ rừng: Việc ghi nhận thành công từ camera trap là nhờ vào sự hỗ trợ nắm thông tin vùng của cộng đồng địa phương và lực lượng kiểm lâm, giúp xác định vị trí phù hợp để đặt thiết bị giám sát.

Việc hươu xạ Cao Bằng trở lại qua ảnh từ camera trap tại Cao Bằng sau hàng thập kỷ vắng bóng là tin tức đầy tích cực cho cộng đồng bảo tồn Việt Nam. Với mức quần thể dưới 50 cá thể và chịu ảnh hưởng bởi nhiều mối đe dọa, loài này cần được bảo vệ khẩn cấp. Những phát hiện mới không chỉ khẳng định sự tồn tại của loài tại miền Bắc Việt Nam mà còn mở ra cơ hội cho các sáng kiến bảo tồn hệ sinh thái rừng mọc trên địa hình núi đá vôi, mô hình cảnh quan đa dạng đặc trưng của khu vực.