Loài vật hiếm bậc nhất hành tinh ở Việt Nam: Chỉ biết qua 1 mẫu da duy nhất, 90 năm chưa tìm được thêm

Nguồn gốc và lịch sử ghi nhận của loài vật bí ẩn

Theo Research Gate, loài cầy rái cá Lowe (Cynogale lowei) được phát hiện năm 1926-1927 tại tỉnh phía Bắc Việt Nam, rồi chính thức mô tả bởi Pocock vào năm 1933 dựa trên một mẫu da thuộc duy nhất lưu trữ tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên, London. Từ đó đến nay, Việt Nam chưa từng ghi nhận thêm bất cứ cá thể nào, dù đã có nhiều khảo sát trong tự nhiên.

Loài vật bí ẩn được phát hiện năm 1926-1927 tại tỉnh phía Bắc Việt Nam, rồi chính thức mô tả bởi Pocock vào năm 1933 dựa trên một mẫu da thuộc duy nhất. (Ảnh: Prints)

Tranh cãi phân loại: Loài thực hay… một nhầm lẫn?

Nhiều nghiên cứu gần đây, bao gồm soi xét DNA, cấu trúc lông và hình thái so sánh giữa mẫu da này với các loài rái cá phổ biến, đưa đến giả thuyết rằng cầy rái cá Lowe có thể chỉ là một cá thể kỳ lạ của rái cá Á Âu (Lutra lutra) hoặc chỉ là dạng biến của loài cầy rái cá Sunda (Cynogale bennettii), loài hiện vẫn tồn tại tại Malaysia, Sumatra và Borneo chứ không hẳn là một loài riêng biệt. Thậm chí, chuyên san Small Carnivore Conservation đăng nghiên cứu năm 2017 kết luận rằng "Cầy rái cá Lowe không tồn tại" và loài này không nên được coi là ưu tiên bảo tồn nữa.

Đặc điểm sinh học

Dựa theo loài cận hệ nhất là Cynogale bennettii (cầy rái cá Sunda), các nhà khoa học cho rằng nếu cầy rái cá Lowe thực sự tồn tại, chúng sẽ có lối sống bán thủy sinh, hoạt động về đêm, và chủ yếu sinh sống dọc theo các vùng suối, rừng ngập nước. Chúng ăn cá nhỏ, cua, côn trùng và thẻ ăn thêm trái cây ven nước.

Nhiều ý kiến cho rằng cầy rái cá Lowe có thể chỉ là một cá thể kỳ lạ của rái cá Á Âu (Lutra lutra) hoặc chỉ là dạng biến của loài cầy rái cá Sunda (Cynogale bennettii). (Ảnh: iNaturalist)

Loài cầy rái cá Sunda có một số điểm đặc trưng như: Khả năng bán thủy sinh, chân có màng bơi, mõm dài rộng, râu dài và tai, mũi có thể khép kín khi lặn. Mức độ phổ biến rất thấp, số lượng toàn loài được IUCN ước tính chỉ vài nghìn cá thể, đang suy giảm nghiêm trọng do mất sinh cảnh và săn bắt rải rác.

Tình trạng tại Việt Nam

Cho tới nay, Việt Nam chỉ có một mẫu vật duy nhất, thu thập năm 1926–27 ở tỉnh thuộc miền Bắc. Không có ảnh, không có dấu vết hiện đại, không ghi nhận nào về cá thể sống hoặc hình ảnh camera trap. Loài cầy rái cá Lowe này có thể đã tuyệt chủng hoặc chưa tồn tại như một loài riêng biệt.

Thậm chí, IUCN và các chuyên gia không xác nhận phân bố hiện tại tại Việt Nam, coi đó là giả thuyết chưa được kiểm chứng rõ ràng.

Loài cầy rái cá Lowe này có thể đã tuyệt chủng hoặc chưa tồn tại như một loài riêng biệt. (Ảnh: Prints)

Nếu cầy rái cá Lowe từng tồn tại, nó có thể đã biến mất do:

Mất môi trường sống rừng ngập nước phía Bắc Việt Nam.

Săn bẫy và thu gom da, thịt dù số liệu ghi nhận gần như bằng không.

Đánh giá gần đây cho thấy quần thể tổng thể loài cầy rái cá tương tự đã giảm hơn 50% trong ba thế hệ vì phá rừng, ô nhiễm nước và săn bắt.

Dù cầy rái cá Lowe có thể chưa bao giờ tồn tại như một loài độc lập, nhưng việc loài vật này biến mất một cách thầm lặng vẫn là lời nhắc nhở về sự mong manh của hệ sinh thái tự nhiên. Nhiều loài động vật đang biến mất trước khi khoa học kịp nhận ra chúng tồn tại. Việc truy vết và xác minh các loài động vật đáng nghi như cầy rái cá Lowe không chỉ giúp khôi phục kiến thức khoa học, mà còn nhắc nhở chúng ta rằng hàng loạt loài quý có thể đã bị lãng quên, cần nghiên cứu thêm.

Hướng nghiên cứu và bảo tồn tương lai

Một số hướng tiếp cận đã được giới chuyên gia đề xuất nhằm làm rõ tình trạng của loài này. Trước hết là việc cần thiết phải đánh giá lại tính hợp lệ phân loại học (taxonomic validity) của cầy rái cá Lowe dựa trên các dữ liệu di truyền và hình thái học hiện đại.

Song song với đó, các cuộc điều tra thực địa cần được đẩy mạnh hơn nữa, đặc biệt tại những khu vực ven sông suối, rừng ngập nước ở miền Bắc Việt Nam, nơi có khả năng từng là sinh cảnh của loài. Camera trap và các kỹ thuật khảo sát sinh cảnh cũng nên được áp dụng đồng bộ để tăng khả năng phát hiện.

Cầy rái cá Lowe là minh chứng cho một loài động vật "giống như tưởng tượng" chỉ được ghi nhận một lần từ hơn 90 năm trước và sau đó biến mất khỏi mọi hồ sơ quan sát hiện đại. (Ảnh: Prints)

Ngoài ra, cần xem xét lại các mẫu vật chưa định danh hiện đang lưu giữ trong cộng đồng bảo tồn hoặc thậm chí trong dân gian, bởi không loại trừ khả năng một số tiêu bản quý hiếm đã bị bỏ quên. Nếu có thể xác thực sự tồn tại của loài, việc phát triển một chương trình bảo tồn riêng cho cầy rái cá Lowe là hoàn toàn có cơ sở tương tự như các loài thú nhỏ quý hiếm khác dù hiện tại những nghi vấn về tính xác thực của loài này vẫn còn rất lớn.

Cầy rái cá Lowe là minh chứng cho một loài động vật "giống như tưởng tượng" chỉ được ghi nhận một lần từ hơn 90 năm trước và sau đó biến mất khỏi mọi hồ sơ quan sát hiện đại. Dù nhiều nghiên cứu cấp quốc tế đã bác bỏ tính hợp lệ loài này, nhưng mẫu vật lịch sử vẫn giữ vai trò quan trọng như biểu tượng của sự quý hiếm và cảnh tượng biến mất trong đa dạng sinh học. Câu hỏi lớn tới nay vẫn là: liệu nó chưa tuyệt chủng? hay chưa bao giờ có tồn tại ở Việt Nam?