Loài cây sống như cỏ dại, lá khô bán hơn 1 triệu đồng/kg, ở Việt Nam trồng làm cảnh khắp nơi

Rẻ quạt, còn gọi là xạ can, thuộc họ Diên vĩ, là loại cây thân thảo sống lâu năm, có nguồn gốc từ châu Á. Tại Việt Nam, cây từng xuất hiện chủ yếu ở các khu vực đồi núi phía Bắc nhưng ngày nay đã được nhân giống rộng rãi khắp cả nước để làm cảnh quan đô thị và khai thác dược liệu.

Điểm dễ nhận diện nhất của rẻ quạt là cụm lá dài tới 30cm, xếp dạng cánh quạt - cũng chính là nguồn gốc cho cái tên dân dã này. Hoa cây rẻ quạt thường mọc thành chùm, mang màu vàng cam xen lẫn các đốm đỏ, tạo nên vẻ đẹp nổi bật giữa các không gian xanh như công viên, trường học hay sân vườn. Tuy nhiên, điều khiến loài cây này thực sự nổi bật không chỉ nằm ở giá trị thẩm mỹ.

Không phải ai cũng biết, cây rẻ quạt là một trong những loài dược liệu được ghi nhận từ lâu đời trong y học cổ truyền phương Đông. Theo Đông y, cây có tính hàn, vị đắng nhẹ và cay, quy vào các kinh tỳ, can và phế. Công dụng của rẻ quạt rất phong phú, bao gồm giải độc, tiêu đờm, thanh nhiệt, giảm ho, chữa viêm amidan, viêm họng, đau lưng, rối loạn tiêu hóa và nhiều bệnh về đường hô hấp dưới.

Rễ, thân, lá của cây rẻ quạt đều có thể sử dụng làm thuốc

Toàn bộ cây - từ rễ, thân cho đến lá - đều có thể sử dụng làm thuốc. Người dân có thể đun sắc lấy nước uống, ngậm để giảm đau họng hoặc đắp ngoài da để điều trị vết thương. Dù vậy, việc sử dụng rẻ quạt cần cẩn trọng, bởi loài cây này chứa một lượng nhỏ độc tính. Cách xử lý dân gian phổ biến là ngâm rẻ quạt trong nước vo gạo nhằm loại bỏ độc tố trước khi sử dụng.

Không chỉ có giá trị y học, cây rẻ quạt đang dần chứng minh khả năng sinh lợi mạnh mẽ khi được khai thác và trồng quy mô lớn. Tại Trung Quốc - một trong những quốc gia có truyền thống dùng rẻ quạt lâu đời - giá rẻ quạt khô hiện lên tới 320 nhân dân tệ/kg (tương đương hơn 1 triệu đồng). Với năng suất ổn định, một mẫu đất trồng rẻ quạt có thể đem lại doanh thu gần 165 triệu đồng mỗi vụ, một con số không nhỏ với nông dân trồng dược liệu.

Hoa rẻ quạt có thể dùng làm trà

Ngoài phần thân rễ, hoa và quả của rẻ quạt cũng mang giá trị thương phẩm. Hoa có thể chế biến thành trà hoa giúp thanh nhiệt, giải độc, trong khi quả có thể dùng để nhân giống hoặc bán ra thị trường. Trung bình, mỗi mẫu đất có thể thu được 30–35kg quả mỗi năm, góp phần tăng thêm thu nhập cho người trồng.

Trong bối cảnh nhu cầu dược liệu tăng cao, song song với nỗi lo về tình trạng khai thác cạn kiệt các loài cây quý, cây rẻ quạt nổi lên như một giải pháp cân bằng giữa bảo tồn và khai thác. Với ưu điểm dễ trồng, thích nghi tốt với điều kiện khí hậu Việt Nam, cây có thể phát triển ở nhiều loại đất khác nhau, kể cả đất nghèo dinh dưỡng.

Nhiều địa phương như Lào Cai, Hà Tĩnh, Quảng Nam đã bắt đầu khuyến khích người dân trồng rẻ quạt như một loại cây dược liệu chủ lực, vừa góp phần phát triển kinh tế địa phương, vừa thúc đẩy hoạt động bảo tồn cây thuốc nam. Một số doanh nghiệp cũng đã đầu tư vào các vùng nguyên liệu chuyên canh rẻ quạt, hướng tới sản xuất tinh dầu, trà thảo mộc và dược phẩm.