Loài cây siêu hiếm được định giá ‘quý hơn vàng’, hiện trên thế giới chỉ còn tồn tại 13 cá thể ở Việt Nam

Chai lá cong, còn gọi là chai lá phảng, sao lá cong hay sưng cát, là một loài cây đặc hữu của Việt Nam. Cây có tên khoa học là Shorea falcata Vidal và thuộc họ Dầu (Dipterocarpaceae). Lần đầu tiên, loài cây này được nhà thực vật học người Pháp J.E. Vidal thu thập mẫu tại bán đảo Cam Ranh và công bố vào năm 1962.

Chai lá cong là loài cây thuộc danh sách "Rất nguy cấp" trong Danh lục Đỏ của Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới.

Loài cây cực kỳ quý hiếm trên thế giới, hiện chỉ có tại Việt Nam

Chai lá cong là loài thực vật có tốc độ sinh trưởng chậm, phải mất hàng trăm năm mới có thể phát triển thành cây cổ thụ. Vì vậy, số lượng loài này trong tự nhiên ngày càng giảm sút, đến mức Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới (IUCN) đã xếp chai lá cong vào danh sách các loài nguy cấp, có nguy cơ tuyệt chủng cao. Hiện nay, loài cây này rất hiếm gặp và cần được bảo vệ nghiêm ngặt.

Chai lá cong thuộc nhóm cây thân gỗ lớn, sống lâu năm, với vỏ ngoài có màu nâu xám, thường nứt dọc. Bên trong thân cây chứa chất chai cục đặc trưng. Cây có tán rộng, lá đơn mọc cách, không có răng cưa ở mép, hình dáng hơi cong, dài từ 8 - 13cm, rộng 3 - 5cm. Mặt trên của lá có màu xanh đậm, trong khi mặt dưới phủ lớp trắng bạc. Đặc biệt, lá non có màu đỏ hồng bắt mắt, còn lá kèm hình bản nhỏ và rụng sớm.

Chai lá cong là loài thực vật có tốc độ sinh trưởng chậm, phải mất hàng trăm năm mới có thể phát triển thành cây cổ thụ.

Lá cây thường có hình oval hoặc thuôn dài, với phần gốc lá không cân xứng so với phần trên. Đây có thể là lý do cây được gọi là chai lá cong. Loài cây này thường sinh trưởng trên các bãi cát hoặc đụn cát ven biển, nơi có điều kiện đất khô cằn và nghèo dinh dưỡng. Nhờ đặc điểm thích nghi tốt, chai lá cong có khả năng chống chịu hạn hán và môi trường khắc nghiệt.

Chai lá cong ra hoa vào khoảng tháng 6 - 7 hàng năm. Hoa thường mọc ở kẽ lá, có màu vàng với những đốm đỏ nhỏ li ti, được bao phủ bởi lớp lông tơ mềm mại, tỏa hương thơm nhẹ nhàng. Hoa có hình chùy, mỗi bông rộng khoảng 1cm và có 5 phần rõ ràng.

Sau khi thụ phấn, cây kết quả hình trứng, dài khoảng 1cm. Quả có 5 cánh phát triển từ đài hoa, trong đó 3 cánh lớn dài tới 6cm, còn 2 cánh nhỏ dài khoảng 4cm. Khi còn non, quả có màu đỏ, đến khi chín chuyển sang màu nâu.

Nguy cơ mai một loài cây đặc hữu tại Việt Nam

Theo chia sẻ của Tiến sĩ Hồ Đắc Thái Hoàn, Viện trưởng Viện Tài nguyên và Môi trường, Đại học Huế, loài cây chai lá cong là một trong những loài thực vật quý hiếm, đã được ghi vào Sách Đỏ và cần có biện pháp bảo tồn chặt chẽ. Ngoài thị xã Sông Cầu, số lượng chai lá cong ở các địa phương khác rất ít, chủ yếu là những cây mẹ lâu đời với tuổi thọ cao.

Trong phân loại sinh học, một loài chỉ tồn tại tại một khu vực nhất định mà không xuất hiện ở nơi nào khác được gọi là loài đặc hữu. Những loài này cần được bảo vệ nghiêm ngặt, vì nếu bị mất đi, chúng sẽ biến mất vĩnh viễn và không thể phục hồi.

Cây chai lá cong là một trong những loài thực vật quý hiếm, đã được ghi vào Sách Đỏ và cần có biện pháp bảo tồn chặt chẽ.

Ông Tôn Thất Thịnh, Giám đốc Ban Quản lý rừng phòng hộ Sông Cầu (Phú Yên), cho biết dù đã có nhiều dự án và nghiên cứu khoa học nhằm bảo tồn và phát triển loài cây này, nguồn vốn hỗ trợ ODA từ nước ngoài hiện đã bị cắt giảm.

Chai lá cong được phát hiện tại Phú Yên từ những năm 1990. Ngoài vai trò quan trọng trong việc bảo vệ môi trường sinh thái, loài cây này còn cung cấp nguồn gỗ quý, được sử dụng trong ngành đóng tàu, làm kèo cột, đồ dùng gia đình. Đặc biệt, gỗ chai lá cong sau nhiều năm khô cứng có độ bền chắc như sắt.

Không chỉ có giá trị kinh tế, loài cây này còn mang ý nghĩa tâm linh đối với cộng đồng ven biển. Trước nguy cơ suy giảm số lượng nghiêm trọng, người dân địa phương mong muốn chính quyền và các tổ chức liên quan có biện pháp bảo vệ kịp thời nhằm giữ gìn loài cây quý giá này.

Theo Danh lục Đỏ của Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới (IUCN, 2020), chai lá cong được xếp vào nhóm "Rất nguy cấp" (CR).

Theo Danh lục Đỏ của Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới (IUCN, 2020), chai lá cong được xếp vào nhóm "Rất nguy cấp" (CR), với quần thể nhỏ lẻ và nguy cơ tuyệt chủng cao. Đồng thời, theo Nghị định 64/2019/NĐ-CP của Chính phủ, loài cây này thuộc danh mục các loài nguy cấp, quý hiếm cần ưu tiên bảo vệ (Phụ lục I).

Các chuyên gia khuyến nghị hai hướng tiếp cận bảo tồn chai lá cong: duy trì tại chỗ và di dời đến khu vực khác. Để đạt hiệu quả, cần kết hợp cả hai phương pháp: bảo vệ cây mẹ và thu thập hạt giống để nhân giống, đảm bảo duy trì quần thể lâu dài.

Theo Ban Quản lý rừng phòng hộ Sông Cầu, việc bảo tồn chai lá cong nên là ưu tiên hàng đầu. Các cơ quan chức năng cần tiến hành khảo sát thực trạng của quần thể cây hiện có, đặc biệt là tìm kiếm những cây non để có kế hoạch bảo vệ. Đối với các cây mẹ đã được xác định, cần có chính sách quản lý hiệu quả nhằm ngăn chặn việc khai thác trái phép.

Chai lá cong được phát hiện tại Phú Yên từ những năm 1990.

Bên cạnh đó, cần lập hồ sơ để công nhận chai lá cong là cây đặc hữu hoặc cây di sản của tỉnh Phú Yên. Nếu được công nhận, loài cây này sẽ có cơ hội nhận được sự quan tâm lớn hơn trong các chương trình bảo tồn và phát triển.

Một trong những cây chai lá cong tiêu biểu là cây gần 400 năm tuổi tại Vùng 4 Hải quân (phường Cam Nghĩa, TP Cam Ranh, tỉnh Khánh Hòa). Cây này được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận là Cây Di sản Việt Nam vào năm 2020. Với đường kính thân lên tới 1,7m, chiều cao khoảng 25m, cây vẫn phát triển khỏe mạnh, ra hoa và quả đều đặn hàng năm.

Một cây chai lá cong khác tọa lạc tại miếu Ấp Trung (thôn Thủy Triều, xã Cam Hải Đông, huyện Cam Lâm, tỉnh Khánh Hòa). Cây này đã có hơn 250 năm tuổi, xuất hiện từ trước khi ngôi miếu được xây dựng vào năm 1800. Đường kính thân cây đạt khoảng 1,1m, với tốc độ tăng trưởng trung bình 0,4cm/năm, phù hợp với độ tuổi ước tính của nó.