Loài cây ở Việt Nam là ‘chứng nhân lịch sử’: Xuất hiện trước cả khủng long, được mệnh danh ‘Vua của mọi cây cảnh'

Nhìn vào một cây vạn tuế, ta như được trở về thời kỳ cổ đại. Với thân cây xù xì, vững chắc và tán lá cứng cáp như cọ, chúng trông giống như một phần của kỷ Phấn trắng hơn là một loài thực vật hiện đại. Thậm chí, có thể hình dung rằng chúng từng là nguồn thức ăn của những loài khủng long ăn thực vật, với lớp lá dày có thể chống chịu được sự cắn xé mạnh mẽ.

Cây tuế có đặc tính thích nghi nhanh chóng hơn bất kỳ loài thực vật nào khác

Loài cây có lịch sử lâu đời hơn cả khủng long, được coi như “vị vua” của mọi loại cây cảnh

Khoảng 280 triệu năm trước, tại khu vực ngày nay là lưu vực Paraná của Brazil, một loài thực vật đặc biệt đã xuất hiện. Chúng mang lớp vỏ ngoài cứng cáp với những chiếc lá vảy đặc trưng. Loài cây này được các nhà cổ thực vật học đặt tên là Iratinia australis, thuộc họ Cycads - một trong những nhóm thực vật cổ xưa nhất từng được biết đến. Theo nhà nghiên cứu Mario Coiro từ Viện Ronin, họ Cycads từng có sự đa dạng đáng kinh ngạc qua nhiều thời kỳ lịch sử.

Nhà thực vật học Cristina Lopez-Gallego từ Đại học Universidad de Antioquia cho biết sự phát triển sớm của Cycads là một phần trong câu chuyện về các loài thực vật cổ đại mà con người ngày nay ít thấy. Bà cũng chia sẻ rằng Cycads có quan hệ họ hàng với nhiều nhóm thực vật cổ thú vị khác, bao gồm cả dương xỉ hạt - một loài đã tuyệt chủng.

Mặc dù xuất hiện sớm, Cycads không phát triển mạnh ngay từ đầu. Chúng phải trải qua một giai đoạn thử thách khắc nghiệt, vượt qua đợt tuyệt chủng hàng loạt lớn nhất vào cuối Kỷ Permi, khoảng 252 triệu năm trước, trước khi thực sự bùng nổ vào Kỷ Trias - thời kỳ mà khủng long và động vật có vú sơ khai bắt đầu thống trị Trái Đất.

Cây tuế được ví như "vua của những loài cây cảnh" vì vẻ đẹp độc đáo và tuổi thọ bền bỉ theo thời gian

Nhìn bề ngoài, cây tuế - một đại diện điển hình của Cycads, trông khá giống cây cọ hoặc các loài cây quen thuộc khác. Tuy nhiên, đây chỉ là một sự đánh lừa của tự nhiên. Cây tuế thực chất thuộc nhóm thực vật hạt trần, cùng họ với các loài cây lá kim. Giống như thông, cây tuế sinh sản bằng các nón chứa hạt, được gọi là strobili, mọc ngay trên ngọn cây. Một số loài tuế có kích thước nhỏ, chỉ cao vài centimet so với mặt đất, trong khi những loài khác lại vươn cao vượt quá tầm người. Lá của cây tuế có hình dáng giống quả dứa, là dấu hiệu đặc trưng đã tồn tại qua hàng triệu năm tiến hóa. Loài cây này còn được ví như "vua" của những loài cây cảnh vì vẻ đẹp độc đáo và tuổi thọ bền bỉ theo thời gian.

Dù có khả năng thích nghi tốt nhưng phải đối mặt với cuộc chiến sinh tồn trong thời đại loài người

Trong một nghiên cứu năm 2011, chuyên gia Nathalie Nagalingu và đồng nghiệp đã phát hiện rằng loài cây tuế phản ứng nhanh chóng với biến đổi khí hậu và phát triển nhanh để bám sát với những thay đổi trên Trái đất. Hiện nay, khoảng 300 loài tuế vẫn còn tồn tại, trong đó những loài lâu đời nhất đã xuất hiện từ 12 triệu năm trước. Những cây tuế mà chúng ta thấy ngày nay chính là kết quả của quá trình đa dạng hóa liên tục, khác xa so với những loài tuế từ kỷ Jura, thời điểm khủng long Allosaurus vẫn còn tung hoành.

Dù có khả năng thích nghi tốt nhưng cây tuế vẫn phải đối mặt với cuộc chiến sinh tồn trong thời đại loài người

Cây tuế phát triển mạnh mẽ nhất trong Đại Trung sinh, suy giảm sau cuộc đại tuyệt chủng cuối Kỷ nguyên khủng long, nhưng lại tăng trưởng trở lại trong 12 triệu năm gần đây. Theo các nhà khoa học, môi trường nhiệt đới với nhiệt độ và lượng mưa thích hợp là điều kiện quan trọng giúp chúng sinh trưởng. Không như những giả thuyết trước đây, quá trình tiến hóa của loài cây này không phụ thuộc vào khủng long, mà chủ yếu bị chi phối bởi khí hậu và sự chuyển đổi giữa các mùa. Hiện nay, cây tuế tồn tại trong nhiều môi trường khác nhau với hình dáng phong phú, chứng tỏ khả năng thích nghi độc đáo.

Mặc dù đã sống sót qua hàng trăm triệu năm, nhưng hiện nay cây tuế đang đối diện với nguy cơ tuyệt chủng cao chưa từng có. Theo Sách Đỏ IUCN, khoảng 62% loài tuế đã được xác định là bị đe dọa, chủ yếu do tác động từ con người.

Cây tuế tồn tại trong nhiều môi trường khác nhau với hình dáng phong phú

Hoạt động chặt phá rừng, buôn bán trái phép và khai thác quá mức là những nguyên nhân chính dẫn đến suy giảm số lượng cây tuế. Các báo cáo năm 2016 của các nhà khoa học chỉ ra rằng, loài tuế Encephalartos bất chấp các quy định bảo vệ vẫn bị bán trái phép tại Nam Phi, nhất là để dùng trong y học cổ truyền hoặc đáp ứng nhu cầu sưu tập.

Mất hàng triệu năm để phát triển, nhưng chỉ trong vài thập kỷ, con người đang đẩy cây tuế đến bờ vực tuyệt chủng. May mắn thay, những chương trình bảo tồn tại châu Phi, châu Mỹ và châu Á đang giúp giữ gìn loài cây quý giá này. Các sáng kiến như ngân hàng gen và chương trình nhân giống có thể giúp tuế trở lại môi trường tự nhiên, tiếp tục cuộc hành trình tiến hóa đã kéo dài suốt 280 triệu năm.