Loài cá được mệnh danh là “Viên ngọc quý” dưới lòng sông, chỉ 3 nước trên thế giới sở hữu

Trong danh sách “ngũ quý hà thủy” năm loài thủy sản quý hiếm dâng tiến vua chúa Việt Nam, cá bỗng (tên khoa học: Spinibarbus denticulatus) luôn giữ một vị trí đặc biệt. Được người dân tộc Tày, Nùng ở Hà Giang ví von như “viên ngọc quý” dưới làn nước, loài cá này nổi bật không chỉ bởi vị thịt thơm ngon mà còn bởi sự khan hiếm. Trên thế giới, loài cá quý này chỉ được tìm thấy ở 3 quốc gia: Việt Nam, Trung Quốc và Lào.

Loài “cá tiến vua” gắn liền với huyền thoại sông núi

Cá bỗng

Cá bỗng thuộc họ cá chép, sinh sống ở vùng thượng lưu các con sông có dòng nước trong và mát lạnh như sông Lô, sông Gâm, sông Miện. Với chất thịt chắc, dai và hương vị độc đáo, cá bỗng từ xa xưa đã trở thành vật phẩm quý giá, gắn liền với niềm tự hào văn hóa của đồng bào miền núi phía Bắc.

Về hình thái, cá bỗng có thân dài, hơi dẹp, lưng màu xám bạc và bụng ánh vàng. Đặc điểm nhận dạng nổi bật là đôi môi dày và hai đôi râu cảm giác, giúp chúng dễ dàng bám vào đá và tìm kiếm thức ăn trong dòng nước xiết. Là loài ăn tạp, thức ăn của cá bỗng trong tự nhiên chủ yếu là rong rêu, qua đó góp phần làm sạch môi trường nước. Sự hiện diện của cá bỗng được xem là một chỉ dấu cho thấy hệ sinh thái thủy vực còn trong lành, ít ô nhiễm.

Tuy nhiên, loài cá này đang đối mặt với nguy cơ suy giảm nghiêm trọng do đặc tính sinh trưởng chậm và sinh sản muộn. Phải mất tới 10 năm cá bỗng mới đến tuổi thành thục, trong khi tỷ lệ sống của cá con chỉ đạt 30-40%. Vì những lý do này, từ năm 2012, cá bỗng đã được đưa vào Sách Đỏ Việt Nam với mức độ nguy cấp bậc V, cần được bảo vệ khẩn cấp.

Hành trình bảo tồn và phát triển thành sinh kế bền vững

Trước nguy cơ cạn kiệt, Trung tâm Thủy sản Hà Giang đã phối hợp với Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản I thực hiện thành công việc nhân giống nhân tạo cá bỗng. Thành tựu này không chỉ bảo tồn được nguồn gen quý mà còn mở ra hướng đi mới cho việc nuôi thương phẩm.

Một cột mốc quan trọng là vào năm 2023, sản phẩm cá bỗng Hà Giang (cũ), nay thuộc Tuyên Quang, đã được cấp chỉ dẫn địa lý, khẳng định thương hiệu cho một đặc sản bản địa.

Nhờ các kỹ thuật nuôi lồng, nuôi ao ngày càng hoàn thiện, cá bỗng đã trở thành nguồn thu nhập cao cho nhiều hộ dân ở Tuyên Quang, Lào Cai. Với sức đề kháng tốt và chi phí đầu tư thấp do có thể tận dụng các phụ phẩm nông nghiệp như rau, bèo, cá bỗng sau 2 năm nuôi có thể đạt trọng lượng 2-2,5kg. Với giá bán dao động từ 150.000-200.000 đồng/kg, nhiều gia đình không chỉ thoát nghèo mà còn vươn lên khá giả.

Không chỉ có giá trị kinh tế, cá bỗng còn là một ngôi sao trong làng ẩm thực. Năm 2023, cá bỗng Tuyên Quang đã được vinh danh trong Top 121 món ẩm thực tiêu biểu của Việt Nam. Người dân địa phương thường chế biến thành các món đặc sắc như nướng than hồng, nấu canh chua, hay làm gỏi cá tươi.

Từ một loài cá tiến vua quý hiếm, cá bỗng ngày nay vừa mang giá trị ẩm thực đặc biệt, vừa có ý nghĩa sinh thái và kinh tế to lớn. Câu chuyện bảo tồn và phát triển thành công cá bỗng là minh chứng cho thấy, khi con người biết trân trọng và khai thác hợp lý nguồn lợi bản địa, những báu vật của thiên nhiên có thể trở thành chìa khóa cho sự phát triển bền vững.