Gia tộc nức tiếng từng tặng cháu gái 20.000 lượng vàng làm của hồi môn, sở hữu khối tài sản ‘khủng’ bậc nhất trời Nam một thời

Phất ‘như diều gặp gió’ nhờ đất

Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, giới thương gia Sài Gòn đều biết đến tứ đại hào phú lẫy lừng, trong đó gia tộc của Huyện Sỹ Lê Phát Đạt nổi danh là người giàu có bậc nhất Nam Kỳ Lục tỉnh, danh tiếng vang xa khắp Đông Dương.

Ông tên thật là Lê Nhứt Sỹ (1841 - 1900), sinh ra trong một gia đình theo đạo Công giáo tại Cầu Kho, Sài Gòn, quê gốc ở Bình Lập, Tân An, Long An. Vì hoàn cảnh khó khăn, thuở nhỏ ông làm nghề lái đò chở lương thực thuê cho dân làng. Một linh mục người Pháp tên Moulin thương cảm hoàn cảnh nên nhận ông làm con đỡ đầu, đưa vào học trường dòng. Nhờ sự dìu dắt này, ông có cơ hội theo học tại trường dòng Penang (Mã Lai), nơi chuyên đào tạo tu sĩ Công giáo cho xứ Đông Dương và Đông Nam Á. Nhờ đó, ông thông thạo tiếng Latinh, tiếng Pháp, tiếng Hoa và chữ Quốc ngữ - khi ấy vẫn còn sơ khai.

Gia tộc của Huyện Sỹ Lê Phát Đạt nổi danh là người giàu có bậc nhất Nam Kỳ Lục tỉnh, danh tiếng vang xa khắp Đông Dương

Trong quá trình học tập, vì trùng tên với một thầy giáo, ông được đổi tên thành Lê Phát Đạt. Sau khi về nước, với vốn ngoại ngữ vững vàng, ông được chính quyền thuộc địa bổ nhiệm làm thông ngôn (phiên dịch viên), sau đó là Ủy viên Hội đồng Quản hạt Nam Kỳ từ năm 1880. Nhờ được phong huyện hàm, ông được gọi là Huyện Sỹ. Dù đổi tên, người dân vẫn quen gọi ông theo tên cũ, từ đó cái tên Huyện Sỹ Lê Phát Đạt trở nên gắn bó với cuộc đời ông.

Xuất thân bình thường nhưng Huyện Sỹ nhanh chóng trở thành người giàu có bậc nhất Sài Gòn. Theo tài liệu ghi chép, vào thời điểm dân cư bỏ ruộng đất đi tản mác vì chiến tranh, chính quyền thực dân bán phát mãi đất đai với giá rẻ, nhưng ít người có khả năng mua. Do làm việc trong bộ máy cai trị, ông buộc phải chạy vạy tiền bạc để mua lại. Không ngờ, đất đai mua được liên tục trúng mùa, giúp ông trở thành một trong những điền chủ lớn nhất Nam Kỳ.

Tài sản của gia đình ông Lê Phát Đạt nhiều đến mức ông đã bỏ tiền xây dựng hai nhà thờ ngay trên đất của mình là Nhà thờ Chợ Đũi (nay là Nhà thờ Huyện Sỹ, quận 1) và Nhà thờ Chí Hòa (Gò Vấp)

Học giả Vương Hồng Sển, trong cuốn Sài Gòn năm xưa, cũng nhắc đến sự may mắn trong quá trình làm giàu của ông: “Tương truyền buổi đầu, Tây mới qua, dân cư tản mác. Pháp phát mãi ruộng đất vô thừa nhận, giá bán rẻ mạt mà vẫn không có người đấu giá… Thế rồi, nài ép Lê Phát Đạt, ông bất đắc dĩ phải chạy bạc mua liều. Nào ngờ vận đỏ, ruộng trúng mùa liên tiếp mấy năm liền”. Nhờ sự giàu có nhanh chóng, trong nhà Huyện Sỹ luôn treo câu đối dạy con cháu: “Cần dữ kiệm, trị gia thượng sách/Nhẫn nhi hòa, xử thế lương đồ”.

Có những lời đồn cho rằng cơ ngơi đồ sộ của ông tại Tân An được xây dựng trên "thế đất hàm rồng", nhờ vậy gia đình ông ngày càng phát đạt. Tuy nhiên, phần lớn tài sản về sau được ông dành cho nông nghiệp và hoạt động truyền bá đạo Công giáo.

Cho con gái 20.000 lượng vàng làm hồi môn

Về gia đình, vợ ông là bà Huỳnh Thị Tài, các con gồm Lê Thị Bính (mẹ của Hoàng hậu Nam Phương), Lê Phát An, Lê Phát Thanh, Lê Phát Vĩnh, Lê Phát Tân... đều tiếp tục phát triển sự nghiệp điền chủ, sở hữu nhiều đất đai tại Tân An, Đức Hòa, Đức Huệ, Đồng Tháp Mười. Đặc biệt, con trai trưởng Lê Phát An được vua Bảo Đại phong tước An Định Vương, trở thành người duy nhất trong lịch sử Nam Kỳ dù không phải hoàng thân hay quốc thích vẫn được phong tước vị cao quý trong triều đình.

Tài sản của gia đình ông Lê Phát Đạt nhiều đến mức ông đã bỏ tiền xây dựng hai nhà thờ ngay trên đất của mình là Nhà thờ Chợ Đũi (nay là Nhà thờ Huyện Sỹ, quận 1) và Nhà thờ Chí Hòa (Gò Vấp). Con trai ông, kỹ sư Lê Phát Thanh, cũng tiếp tục truyền thống gia đình, bỏ tiền xây dựng Nhà thờ Hạnh Thông Tây tại góc Quang Trung - Lê Văn Thọ, Gò Vấp. Tất cả các nhà thờ này đều nằm trên đất của ông. Ngày nay, nếu đi xe máy từ Nhà thờ Huyện Sỹ đến Nhà thờ Hạnh Thông Tây phải mất gần một tiếng, đủ để hình dung vùng đất của ông mênh mông đến mức nào.

Bà Nguyễn Hữu Thị Lan đã được gia đình bên ngoại tặng một triệu đồng tiền mặt, tương đương 20.000 lượng vàng để làm của hồi môn khi kết hôn với vua Bảo Đại

Mức độ giàu có của gia đình Huyện Sỹ còn được đồn thổi là lớn hơn rất nhiều lần so với vua Bảo Đại. Vậy nên mới có câu chuyện là vào năm 1934, nhân dịp gả cô cháu gái Nguyễn Hữu Thị Lan, tức Nam Phương Hoàng hậu về Huế, Lê Phát An đã tặng cho Nguyễn Hữu Thị Lan một triệu đồng tiền mặt để làm của hồi môn. Nếu quy đổi thì 1 triệu đồng lúc bấy giờ có giá vàng khoảng 50 đồng/lượng thì món quà này tương đương 20.000 lượng vàng. Gia đình Nguyễn Hữu Hào, cha của Nam Phương hoàng hậu, rể của Huyện Sỹ cũng được cho là giàu có hơn Bảo Đại. Bảo Đại lúc còn làm Vua luôn bị cho là tiêu tiền của nhà vợ.

Bên cạnh đó, một điều đáng ngưỡng mộ của gia đình Huyện Sỹ là dù vô cùng giàu có nhưng họ lại không có lối sống xa hoa, tiêu xài hoang phí. Để nhắc nhở con cháu trong gia đình, ông treo câu đối trong nhà: "Cần dữ kiệm, trị gia thượng sách. Nhẫn nhi hòa, xử thế lương đồ". (Tạm dịch: Trong gia đình phải chăm chỉ và tiết kiệm. Xử thế với người ngoài phải hòa hoãn và nhẫn nhịn).

Ngày nay tại góc đường Tôn Thất Tùng - Nguyễn Trãi, quận 1, TP HCM, nhà thờ giáo họ Chợ Đũi mỗi ngày vẫn đón hàng trăm người đi lễ, tham quan. Trải qua hơn trăm năm, người Sài Gòn vẫn quen gọi đây là Nhà thờ Huyện Sỹ như để tưởng nhớ người đã bỏ 1/7 gia sản ra xây dựng.