Gia đình trí thức danh giá bậc nhất Việt Nam: Cha là Bộ trưởng Bộ Giáo dục lâu năm nhất, các con đều là Giáo sư, Tiến sĩ hàng đầu

Vị Giáo sư giữ chức Bộ trưởng Giáo dục suốt gần 30 năm

Giáo sư Nguyễn Văn Huyên sinh ngày 16/11/1905 tại Lai Xá (Hà Nội) - nơi được mệnh danh là làng nhiếp ảnh. Cha ông là cụ Nguyễn Văn Vượng, từng làm công chức Sở Kho bạc Hà Nội. Đáng tiếc, cụ qua đời khi Nguyễn Văn Huyên mới 8 tuổi. Mẹ ông là cụ Phạm Thị Tý.

Chị gái của ông là bà Nguyễn Thị Mão, có học thức cao, tốt nghiệp Trường Cao đẳng Sư phạm Đông Dương, thuộc thế hệ giáo viên nữ đầu tiên của Việt Nam. Cha mất sớm, thương mẹ tảo tần vất vả, bà Mão chăm chỉ làm việc, nuôi các em ăn học. Hiểu rõ hoàn cảnh gia đình, Nguyễn Văn Huyên cố gắng học hành và thành đạt từ sớm.

Giáo sư Nguyễn Văn Huyên. Ảnh tư liệu

Năm 18 tuổi, ông học xong Ban Tú tài toàn phần rồi đậu Cử nhân Văn khoa ưu tú khi vừa tròn 24. Hai năm sau, ông đậu Cử nhân Luật tại Trường Đại học Tổng hợp Sorbonne (Pháp). Trong thời gian làm nghiên cứu sinh Tiến sĩ ở Pháp, ông dạy tiếng Việt tại Trường Ngôn ngữ Đông Phương để có tiền trang trải cuộc sống.

Năm 1934, khi mới 29 tuổi, Nguyễn Văn Huyên trở thành người Việt Nam đầu tiên bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ Văn khoa xuất sắc tại Đại học Sorbonne (Paris - Pháp). Thời điểm đó, để bảo vệ luận án, nghiên cứu sinh phải trình bày hai luận văn, và đáng nói, cả hai luận văn của ông đều được xếp loại xuất sắc và được hội đồng giám khảo khen ngợi.

Nhiều năm tiếp theo, ông dành nhiều tâm huyết nghiên cứu khoa học và công bố 46 công trình nghiên cứu khoa học về văn hóa và văn minh Việt Nam, bằng tiếng Pháp.

Bộ trưởng Nguyễn Văn Huyên thăm Trường Đại học Vinh, Nghệ An, năm 1959. Ảnh tư liệu

Sau khi đất nước giành độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh tin tưởng giao cho ông trọng trách Tổng Giám đốc Đại học Vụ kiêm Giám đốc Viện Viễn Đông Bác Cổ. Năm 1946, ông được bổ nhiệm làm Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục.

Sau chuyến đi Pháp trở về, đầu tháng 11/1946, GS.TS Nguyễn Văn Huyên được đích thân Chủ tịch Hồ Chí Minh mời đến Phủ Chủ tịch để bàn công việc. Tại đây, ông được tiến cử giữ chức Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục (nay là Bộ Giáo dục và Đào tạo), một vị trí ông đảm nhiệm trong suốt gần 30 năm, từ tháng 11/1946 đến tháng 10/1975.

Khi ông nhậm chức, ngành giáo dục đối mặt với rất nhiều khó khăn: 95% người dân Việt Nam không biết chữ, các huyện lớn mới có trường tiểu học, một số tỉnh mới có một trường trung học cơ sở và cả nước chỉ có 5 trường trung học phổ thông toàn cấp.

Với tài năng và tâm huyết, ông đã chỉ đạo nhiều cải cách, xây dựng nền giáo dục quốc dân, xóa mù chữ, đào tạo đội ngũ trí thức và cán bộ khoa học - kỹ thuật, đặt nền móng cho sự phát triển lâu dài của đất nước.

Giáo sư Nguyễn Văn Huyên qua đời ngày 19/10/1975, hưởng thọ 70 tuổi.

Gia đình mẫu mực

Năm 1936, Giáo sư Nguyễn Văn Huyên kết hôn cùng Vi Kim Ngọc - con gái Tổng đốc Thái Bình Vi Văn Định. Không chỉ là tiểu thư của gia đình giàu có, bà Vi Kim Ngọc còn nổi tiếng xinh đẹp và học thức cao.

Giáo sư Nguyễn Văn Huyên và vợ. Ảnh tư liệu

Vợ chồng ông có với nhau bốn người con, ba gái và một trai. Noi gương cha mẹ, các con của ông đều nỗ lực học tập, không ngừng vươn lên.

Con gái lớn của ông là Nguyễn Kim Nữ Hạnh (1937-2010), nguyên là kỹ sư Thông tin của Tổng cục Đường sắt Việt Nam.

Con gái thứ hai là Nguyễn Kim Bích Hà (hay Nguyễn Bích Hà), PGS.TS, Hiệu trưởng Trường Dân lập Nguyễn Văn Huyên - Hà Nội.

Gia đình của Bộ trưởng Nguyễn Văn Huyên. Ảnh tư liệu

Con gái thứ ba là Nguyễn Kim Nữ Hiếu (hay Nguyễn Nữ Hiếu), Đại tá, PGS.TS, Thầy thuốc Nhân dân, nguyên Phó Giám đốc Bệnh viện Trung ương Quân đội 108. Chồng bà là GS.TS, Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Lân Dũng. Năm 2025, PGS.TS, Bác sĩ cao cấp, Thầy thuốc Nhân dân, Đại tá Nguyễn Kim Nữ Hiếu được vinh danh là một trong 10 Công dân Thủ đô Ưu tú. Mặc dù đã 83 tuổi, bà vẫn không ngừng cống hiến cho các dự án thiện nguyện.

Con trai út của ông là Nguyễn Văn Huy, GS.TS, nguyên Giám đốc - Người sáng lập Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam. Năm 2014, ông Huy thành lập Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên, với khoảng 400 hiện vật.