Việt Nam đứng trước cơ hội vượt qua 'lời nguyền', cả châu Á chỉ có 5 nền kinh tế từng làm được

Rào cản lớn cho các quốc gia đang phát triển

"Bẫy thu nhập trung bình" là một thuật ngữ do Ngân hàng Thế giới (WB) đưa ra để mô tả tình trạng một quốc gia sau khi đạt được mức thu nhập trung bình thì tăng trưởng kinh tế bị đình trệ, không thể bứt phá để gia nhập nhóm các nước có thu nhập cao. Hiện tượng này thường xảy ra khi các lợi thế cạnh tranh ban đầu của quốc gia, như lao động giá rẻ và khai thác tài nguyên thiên nhiên, dần mất đi. Tuy nhiên, quốc gia đó lại chưa thể chuyển đổi sang một mô hình tăng trưởng mới dựa trên đổi mới sáng tạo, công nghệ tiên tiến và năng suất lao động cao.

Nói một cách dễ hiểu, "bẫy thu nhập trung bình" giống như việc một người nông dân đã thoát khỏi cảnh nghèo khó, nhưng lại không chịu học hỏi thêm các kỹ năng mới, không đầu tư vào công nghệ hay nâng cao trình độ chuyên môn. Kết quả là, người nông dân này chỉ có thể duy trì một cuộc sống tạm ổn, chứ không thể giàu có hơn.

Theo phân loại của Ngân hàng Thế giới (cập nhật năm 2023), các quốc gia được phân loại theo GNI (Tổng thu nhập quốc dân) bình quân đầu người như sau:

Các nền kinh tế vượt "bẫy thu nhập trung bình", trong đó Đài Loan thuộc Trung Quốc

Thu nhập thấp: GNI/người dưới 1.135 USD (hơn 29 triệu đồng)

Thu nhập trung bình thấp: GNI/người từ 1.136 đến 4.465 USD (từ 29 triệu đồng đến 116 triệu đồng)

Thu nhập trung bình cao: GNI/người từ 4.466 đến 13.845 USD (từ 116 triệu đồng đến 361 triệu đồng)

Thu nhập cao: GNI/người từ 13.846 USD trở lên (hơn 361 triệu đồng)

Hiện tại, GNI bình quân đầu người của Việt Nam dao động trong khoảng 4.300 - 4.500 USD (từ 112 triệu đồng đến 117 triệu đồng), tức là đang ở ngưỡng trên của nhóm thu nhập trung bình thấp. Việc vượt qua ngưỡng này để tiến lên nhóm thu nhập trung bình cao và cuối cùng là nhóm thu nhập cao là một thách thức không hề nhỏ.

Thành công và thất bại

"Bẫy thu nhập trung bình" là một vấn đề nan giải đối với nhiều nền kinh tế đang phát triển trên toàn thế giới. Tại châu Á, chỉ có 5 nền kinh tế được đánh giá là đã thành công vượt qua "bẫy" này, đó là: Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore, Đài Loan (Trung Quốc) và Israel. Điểm chung của những quốc gia này là họ đã thực hiện thành công quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng, từ dựa vào các yếu tố đầu vào truyền thống như lao động giá rẻ và tài nguyên thiên nhiên, sang dựa vào khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo, giáo dục chất lượng cao và quản trị hiệu quả.

Ngược lại, nhiều quốc gia từng được kỳ vọng sẽ trở thành những "con hổ" kinh tế, như Argentina, Nam Phi, Brazil, hay thậm chí là những nền kinh tế lớn như Trung Quốc, Ấn Độ và Indonesia, đến nay vẫn chưa chính thức thoát khỏi nhóm thu nhập trung bình, mặc dù đã duy trì tăng trưởng trong nhiều thập kỷ. Điều này cho thấy "bẫy thu nhập trung bình" là một thách thức thực sự, đòi hỏi các quốc gia phải có những quyết sách đúng đắn và những nỗ lực bền bỉ.

Việt Nam hiện đang nằm trong vùng "trũng" của "bẫy thu nhập trung bình". Mô hình tăng trưởng dựa vào vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), gia công, xuất khẩu thô và nhân công giá rẻ đang dần bộc lộ những hạn chế. Trong khi đó, năng suất lao động của Việt Nam còn thấp so với các nước trong khu vực, đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D) còn hạn chế, và khả năng tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu còn yếu. Nếu không có những thay đổi mang tính đột phá, Việt Nam rất dễ rơi vào tình trạng "già trước khi giàu" - một biến thể khác của "bẫy thu nhập trung bình".